Γράφει η Ευγενία Θανοπούλου

Δρ Φιλοσοφίας ΕΜΠ

Πριν από την έλευση του 21^ου αιώνα, οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι επιχείρησαν να αναλύσουν το οικονομικό φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης [globalization] καθώς, επίσης, τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές του συνιστώσες. Εντοπίζοντας μια σειρά μεταβολών στο επίπεδο της παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης (κύκληση κεφαλαίου), έκαναν λόγο για τη δημιουργία μιας άυλης και αβαρούς οικονομίας με τη διαμεσολάβηση της τεχνολογίας.

Παρά τις τάσεις αποπαγκοσμιοποίησης [deglobalization], οι οποίες εντείνονται σε περιόδους κρίσης, εκείνο που συνεχίζει να προβληματίζει είναι ότι η πολιτική δεν καθορίζεται από τη σχέση εξουσίας – πολιτών, αλλά σύμφωνα με τους όρους και τις αξίες της οικονομίας του laissez–faire. Ένα πλήθος πρόσφατων νομοσχεδίων στη χώρας μας συνδέεται άμεσα με αυτή την υπόθεση και το έλλειμμα αντίστασης απέναντι στην κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής.

Η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης είναι συνδεδεμένη με τις αρχές του νεοφιλελευθερισμού και της ελεύθερης οικονομίας. Η εν λόγω οικονομική πολιτική ενισχύει την οικονομική αλληλεξάρτηση και ολοκλήρωση μεταξύ των κρατών σε παγκόσμιο επίπεδο λόγω της απουσίας μιας ρυθμιστικής κρατικής παρέμβασης. Η αμφισβήτηση σχετικά με τις δυνατότητες της παγκοσμιοποίησης ήρθαν στο προσκήνιο λόγω της υποβάθμισης οικονομικών και κοινωνικών δομών ιστορικά παραδεδεγμένων.

Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, σχεδιάστηκε και τέθηκε προς υλοποίηση μια «νέα οικονομία», η οποία -θεωρητικά- αποσκοπεί στη βελτιστοποίηση της ανθρώπινης ευημερίας και στη δημιουργία μιας κοινωνίας μηδενικού οριακού κόστους διαμέσου ενός διαδικτυακού συνεργατικού κοινόκτητου χώρου. Μια σειρά από μεταβολές, στο επίπεδο της οικονομίας και της πολιτικής, είχαν ως αποτέλεσμα η κλασική έννοια της «αγοράς» να αντικατασταθεί με αυτή της «υπηρεσίας», η έννοια του «καταναλωτή» με αυτή του «χρήστη» και η έννοια της «ιδιοκτησίας» με αυτή της «πρόσβασης».ⁱ 

Η «νέα οικονομία», άυλη και αβαρής, σηματοδοτεί το τέλος της ιδιοκτησίας και της κυριότητας των πραγμάτων. Η ιδιοκτησία, ωστόσο, δεν εξαφανίζεται. Απλώς, συγκεντρώνεται στα χέρια των ολίγων. Η υπ’ αριθμ. 1/2023 απόφαση της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου (16/2/2023), που αφορά στους πλειστηριασμούς και στη δυνατότητα που έχουν διαχειριστές των funds να είναι οι ίδιοι διάδικοιⁱⁱ, εντάσσεται σε αυτή τη λογική.

Στο ίδιο σκεπτικό υπακούει η κατάθεση τροπολογίας για τη δόμηση, μια μέρα πριν το κλείσιμο της Βουλής, λόγω των επικείμενων εκλογών (12/4/2023), η οποία άφησε σε εκκρεμότητα το ζήτημα της ρύθμισης για τα γεωτεμάχια των 4άρων στρεμμάτων.ⁱⁱⁱ Η μη-ρύθμισή τους ανοίγει τον δρόμο για την πώλησή τους έναντι πινακίου φακής σε επενδυτές, οι οποίοι θα αγοράσουν και τα διπλανά γεωτεμάχια σε εξευτελιστικές τιμές, προκειμένου να στήσουν τις επιχειρήσεις τους.

Η «νέα οικονομία» έχει σχεδιαστεί να λειτουργήσει μέσω της εισαγωγής ενός νέου τρόπου επικοινωνίας (ή ανταλλαγής) τεχνολογικού χαρακτήρα, η οποία μετασχηματίζει ριζικά τις σχέσεις εργασίας λόγω της ανυπαρξίας εμπορεύματος-πράγματος, αγοράς, εργαζομένων, δηλαδή, εργασίας. Ως αποτέλεσμα, οι εργασιακές σχέσεις αποκόπτονται από τον κοινωνικό ιστό και την αγορά, δηλαδή από το πλαίσιο πάνω στο οποίο θεμελιώθηκαν ιστορικά οι ιδεολογικοί αγώνες και οι επαναστάσεις. 

Ενισχυτικά προς αυτή την κατεύθυνση λειτουργεί η συρρίκνωση των δικαιωμάτων των εργαζομένων, ο οποίος επιχειρείται με νόμους, όπως ο ν. 4808/2021 (Νόμος Χατζηδάκη),^iv περιορίζοντας τη δράση και τη λειτουργία των συνδικάτων καθώς και το δικαίωμα των εργαζομένων να αποφασίζουν τη λειτουργία τους και κάθε μορφή απεργιακής κινητοποίησης.

Την ίδια λογική εξυπηρετεί η πρόσφατη Κοινή Υπουργική Απόφαση για τη μαζική εισαγωγή εργαζομένων από την Ασία για τον τουρισμό, αλλά και εκείνη που υπεγράφη δύο χρόνια πριν για τους κλάδους της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της αλιείας,^v νοθεύοντας την αγορά εργασίας.

Το θέμα είναι όμως ότι η εξάλειψη ή συσκότιση των συγκροτητικών όρων ή εννοιών, πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε η νεωτερική σκέψη, υπονομεύει τον κοινωνικό δεσμό, καταργώντας τις δυνατότητες μιας αντίστασης και ενός κοινωνικού μετασχηματισμού.

Η πολιτική λειτουργεί με τους όρους και τους κανόνες της νεοφιλελεύθερης οικονομίας, τείνοντας στην κατάργηση της εργασίας ως ενεργητικής δραστηριότητας του ανθρώπου και ως κοινού όρου που διαμεσολαβεί τη σχέση του με την πραγματικότητα (κόσμο). Η μεταξύ τους ενότητα, σύμφωνα με τον Karl Marx (Καρλ Μαρξ, 1818-1883) συγκροτείται στη βάση ενός δεδομένου καταμερισμού εργασίας και σχέσεων ιδιοκτησίας που φέρνουν σε αντίθεση την εργασία με το κεφάλαιο.^vi Η εν λόγω αντίθεση, η οποία είναι συγκροτητική της καπιταλιστικής οικονομίας, εξαλείφεται στο πλαίσιο της «νέας οικονομίας».

Αυτή τη λογική φαίνεται να υπηρετεί η πολιτική των επιδομάτων και η μεθοδευμένη αξιολόγηση εργαζομένων (στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ), «εξαναγκάζοντας» το εργατικό δυναμικό σε άρνηση της εργασίας ή παραίτηση σε όλους τους κλάδους της οικονομίας.^vii Ακολούθως, η υποστελέχωση των κρατικών δομών οδηγεί το προσωπικό στην εξάντληση (Burnout) και τις δομές στη διάλυση και το ξεπούλημα (ιδιωτικοποίηση).

Η αποϋλοποίηση [dematerialisation] ή αποψίλωση των σχέσεων παραγωγής από την κοινωνικότητά τους (υλιστικού πλέγματος σχέσεων που διαμεσολαβούν τη διαδικασία παραγωγής) προσδίδει στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις μορφή αξιακών μεγεθών. Η κατάσταση αυτή οδηγεί στην απορρόφηση της αξίας χρήσης του εμπορεύματος (ποιοτικών χαρακτηριστικών) από την ανταλλακτική αξία (ποσοτικών χαρακτηριστικών).

Η αποδομητική σκέψη και πιο συγκεκριμένα ο Jean Baudrillard (Ζαν Μποριντιγιάρ, 1929-2007) επεσήμανε την ανάγκη μεσολάβησης των κοινωνικών σχέσεων από μια συμβολική ανταλλαγή ή επικοινωνία.^viii Η μεσολάβηση μιας κοινωνικής πρακτικής ως πλέγματος ροών, δηλαδή ως υποκειμενικών και αντικειμενικών εμπειριών, θεωρήθηκε ότι συνιστά προϋπόθεση κάθε μεταβολής. Όλη η αγωνία των φιλοσόφων της αποδόμησης ήταν να μην εξαλειφθεί το επιμέρους-ατομικό, η εξωτερικότητα ή υλικότητα του αντικειμένου, η οποία στα κλειστά συστήματα σκέψης (θεωρίες, ιδεολογίες) αφομοιώνεται, λαμβάνοντας τη μορφή ιδέας ή έννοιας (αφηρημένης αναπαράστασης).

Ωστόσο, ο Jean Franҫois Lyotard (Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ, 1924-1998) τόνισε τη δυνατότητα που διαθέτει το καπιταλιστικό σύστημα να απορροφά ακόμα και τον κανόνα της συμβολικής ανταλλαγής.^ix Έτσι, η αξία (ιδιαιτερότητα ή ετερότητα) ενός πράγματος, όπως π.χ. ενός δημόσιου αγαθού, τόπου πολιτιστικής κληρονομιάς και μνήμης, κ.α., αξιολογείται σύμφωνα με τον κανόνα προσφοράς και ζήτησης, αποκτώντας μια τιμή (εμπορευματοποίηση). Συνεπώς, η κατανάλωση, από κοινωνική δραστηριότητα, μετατρέπεται σε μια ατομική εμπειρία (ιδεαλιστική πρακτική), που επιτρέπει στην άρχουσα ελίτ να καθιερώσει ένα πρότυπο κατανάλωσης και τρόπου ζωής (lifestyle) από τα πάνω.

Εάν ζητούμενο αποτελεί η ύπαρξη μιας ενεργητικής στάσης απέναντι στην κουλτούρα του υπερκαπιταλισμού [Supercapitalism], όπως την χαρακτηρίζει ο Jeremy Rifkin (Τζέρεμυ Ρίφκιν, 1945-), τότε καθίσταται αναγκαία η «υπέρβαση» ακόμα και του συμβολισμού, ο οποίος αντικαθιστά την πραγματική οικονομία με την άυλη οικονομία και το πραγματικό εμπόρευμα με την εμπειρία της κατανάλωσης. Η συσκότιση ή απόκρυψη των αντιθέσεων, οι οποίες εκπηγάζουν από το πολιτικο-ιδεολογικό πεδίο, παράγει και αναπαράγει μια εικονική πραγματικότητα, υποδηλώνοντας τον ετεροπροσδιορισμό της πολιτικής και την παθητικότητα των πολιτών.

Η αποκατάσταση της (διαλεκτικής) σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο ή της οικονομίας με την πολιτική δεν απαιτεί την αντικατάσταση του ενός με το άλλο, αλλά την εφαρμογή μιας πρακτικής, η οποία θα διατηρήσει τη μεταξύ τους απόσταση, αποδίδοντας στις (κοινωνικές) σχέσεις και στα πράγματα την πραγματική τους θέση, νόημα και αξία.

Οι τάσεις αποπαγκοσμιοποίησης, που απορρέουν από τις συνεχιζόμενες οικονομικές κρίσεις, αποτελούν μια ευκαιρία επανατοποθέτησης της παγκόσμιας οικονομίας και, κατ΄ επέκταση των εθνικών οικονομιών, σε καινούρια πλαίσια λειτουργίας. Στόχος μιας τέτοιας μετατόπισης είναι ο χώρος της πολιτικής να μην αφομοιωθεί από αυτόν της οικονομίας και το αντίστροφο.

Η ισορροπία ανάμεσά τους είναι λεπτή και εύθραυστη. Μια απλή αντιστροφή των όρων της υφιστάμενης ιεραρχίας δεν αποτελεί λύση, καθώς υποκρύπτει τον κίνδυνο της κυριαρχίας μιας πολιτικής ιδεολογίας ενδεούς νοήματος. Κάπως έτσι ευνοούνται και ισχυροποιούνται εθνικιστικοί πολιτικοί σχηματισμοί.