Με ιδιαίτερη χαρά κηρύσσω την έναρξη του Συνεδρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα μπροστά σε ένα τέτοιο εκλεκτό ακροατήριο και με τόσο λαμπρούς εισηγητές. Η διοργάνωση ενός τριήμερου Συνεδρίου με τη συγκεκριμένη θεματική όφειλε να γίνει εδώ και πολλά χρόνια. Αργήσαμε κάπως. Θεωρήθηκε ενδεχομένως ένα αντικείμενο που βρίσκεται μακριά από τον κύκλο των άμεσων επαγγελματικών ενδιαφερόντων ενός δικαστικού λειτουργού των πολιτικών- ποινικών δικαστηρίων αν και στην πραγματικότητα είναι η ψυχή της κάθε νομικής διάταξης που εφαρμόζουμε.
Νομικός ο οποίος δεν γνωρίζει, δεν μελετά, δεν ενδιαφέρεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα, δεν ερευνά αν στην κάθε μεμονωμένη περίπτωση υπάρχει κάποια υποψία παραβίασή τους ή θεωρεί περιττή ευρωπαϊκή πολυτέλεια την ενασχόληση με αυτά, ότι πρόκειται για κάτι ξένο με την ελληνική κουλτούρα, εκφράζει μια εντελώς αντιδραστική αντίληψη.
Το εύρος των θεμάτων και η πολυδιάστατη οπτική κάτω από την οποία πρέπει να εξεταστούν αυτά τα δικαιώματα θεωρήθηκε ίσως αποτρεπτικός παράγοντας για να διοργανωθεί ένα συνέδριο. Ας κρατήσουμε ως θετικό στοιχείο τη δυνατότητα που έχουμε να συζητάμε ελεύθερα για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, συνθήκη όχι αυτονόητη αν αναλογιστούμε την κατάσταση που επικρατεί σήμερα σε δεκάδες χώρες στις οποίες «χρειάζεται πολλή αρετή και τόλμη για να μιλήσει κανείς για δικαιώματα του ανθρώπου και ακόμα περισσότερο για να αγωνισθεί γι’ αυτά» όπως έγραφε ο Αριστόβουλος Μάνεσης. Διότι το ουσιώδες δεν είναι να μιλά κανείς για Ανθρώπινα Δικαιώματα αλλά να φροντίζει και να αγωνίζεται για την κατοχύρωσή τους.
Τα δικαιώματα του Ανθρώπου δεν απονεμήθηκαν σ’ αυτόν ipso jure ούτε είναι φυσικά, απαραβίαστα και αναπαλλοτρίωτα όπως συνηθίζουν κάποιοι να λένε. Αποτελούν αρχές ενταγμένες στο θετικό δίκαιο. Έχουν την δική τους ιστορική διαδρομή και δεν γεννήθηκαν ως αδέλφια από τον ίδιο τοκετό.
Διατυπώθηκαν για πρώτη φορά ως δικαιώματα ατομικά και πολιτικά στη Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1789, συνδεόμενα με την άνοδο της αστικής τάξης και την χειραφέτησή της από την φεουδαρχία.
Τα κοινωνικά δικαιώματα ως δικαιώματα δεύτερης γενιάς είναι απόρροια των διεκδικήσεων του παγκόσμιου εργατικού κινήματος στα τέλη του 19ου αιώνα. Σήμερα μιλάμε για τα τρίτης γενιάς δικαιώματα, τα δικαιώματα ομάδων, τα δικαιώματα στο περιβάλλον.
Στις αρχές του 20ου αιώνα τα κράτη πιεζόμενα από τις λαϊκές διεκδικήσεις αποφάσισαν να εντάξουν τα ανθρώπινα δικαιώματα στα Συντάγματά τους. Το ιστορικό αυτό σημείο είναι καθοριστικό καθώς η κρατική εξουσία για πρώτη φορά αυτοπεριορίζεται ρυθμίζοντας την άσκησή τους και οργανώνοντας την προστασία τους.
Το αποκορύφωμα της διεθνούς αναγνώρισης έρχεται με τη λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου και την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1948, ένα κείμενο που δεν έχει νομική δεσμευτική ισχύ αλλά ένα προγραμματικό ηθικοπολιτικό περιεχόμενο. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) που υπογράφηκε δύο χρόνια αργότερα ως διεθνής συνθήκη ενσωματώθηκε στο εσωτερικό δίκαιο των κρατών και μάλιστα με υπερνομοθετική ισχύ.
Ο κατάλογος των δικαιωμάτων είναι πλέον ευρύς: δικαίωμα στη ζωή, απαγόρευση βασανιστηρίων, απαγόρευση δουλείας και καταναγκαστικών έργων, δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης, μη επιβολή ποινής χωρίς νόμο, δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, ελευθερία έκφρασης, ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, δικαίωμα σύναψης γάμου, απαγόρευση διακρίσεων, δικαίωμα παροχής ασύλου, δικαίωμα ιδιοκτησίας, δικαίωμα κοινωνικής προστασίας, δικαίωμα συμμετοχής στη διακυβέρνηση της χώρας, δικαίωμα ίσης αμοιβής για ίση εργασία, δικαίωμα σε βιοτικό επίπεδο ικανό να εξασφαλίζει υγεία και ευημερία, τροφή, ρουχισμό, κατοικία και ιατρική περίθαλψη.
Η αναγνώριση και η ρύθμιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την κρατική εξουσία και μάλιστα στο επίπεδο του θεμελιώδους Νόμου δεν θα μπορούσε παρά να οδηγήσει σε μια περιορισμένη αναγνώριση. Ο αυτοπεριορισμός στον οποίο υποβάλλονται οι κρατικές εξουσίες έχει μια μορφή σχετικότητας.
Το Κράτος δεν μπορεί να αυθαιρετήσει καταργώντας ένα δικαίωμα που περιβάλλεται με συνταγματική ισχύ, μπορεί ωστόσο να το περιορίσει ή να το διευρύνει. Έχει δε τόσο εκτεταμένα όρια η κρατική αυτή εξουσία που ορισμένα κοινωνικά δικαιώματα έχουν δεχτεί αλλεπάλληλους νομοθετικούς περιορισμούς ώστε να έχει απομείνει μόνο η τυπική τους αναγνώριση.
Μία δεύτερη επισήμανση έχει να κάνει με το λεγόμενο «κοινωνικό κεκτημένο», το επιτρεπτό δηλαδή της απομείωσης ενός αναγνωρισμένου δικαιώματος. Όσο κι’ αν σε θεωρητικό επίπεδο μπαίνουν όρια στον κοινό νομοθέτη, ιδίως της μη ουσιώδους δυσμενούς μεταβολής του δικαιώματος, η πράξη και η πολιτική εμπειρία δείχνουν ακριβώς το αντίθετο.
Θυμίζω τον Αριστόβουλο Μάνεση: «Εξαρτάται από τον εκάστοτε συσχετισμό των κοινωνικο- πολιτικών δυνάμεων δηλαδή από τις αντικειμενικές και υποκειμενικές δυνατότητες των εξουσιαζόμενων αλλά και γενικότερα από ποικίλους παράγοντες, κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτικούς, πολιτισμικούς, ιδεολογικούς, εθνικούς που επικαθορίζουν, προσδιορίζουν ή επηρεάζουν την συμπεριφορά των κρατούντων».
Αυτό που μας λέει ο μεγάλος ακαδημαϊκός δάσκαλος επιβεβαιώνεται ως κανόνας μέχρι τις μέρες μας. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν βρίσκονται σε μια ευθύγραμμη πορεία ανόδου και συνεχόμενης διεύρυνσης. Ούτε συμβαδίζουν με την τεχνολογική, επιστημονική και οικονομική πρόοδο μιας χώρας. Διευρύνονται ή συρρικνώνονται ανάλογα με την εποχή, την πλημμυρίδα ή την άμπωτη των λαϊκών διεκδικήσεων, την αδυναμία ή την ισχύ της πολιτικής εξουσίας να επιβάλει τις θέσεις της. Εξαρτώνται άμεσα από την διεθνή πολιτική συγκυρία και τους ανταγωνισμούς μεταξύ των κρατών.
Κυμαίνονται ανάλογα με τον εκάστοτε συσχετισμό των κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων. Ακόμα και η ίδια η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν θεωρείται πέρα και πάνω από τα Συντάγματα αλλά δέχεται τους ίδιους περιορισμούς με τα άλλα δικαιώματα, όπως συμβαίνει πχ στην έννομη τάξη του Ισραήλ όπου «ενδέχεται να περιορίζεται ώστε να εξυπηρετεί και άλλα συμφέροντα ή δικαιώματα» ή όπως έκρινε το Γαλλικό Συνταγματικό Δικαστήριο το 2001 στην απόφαση για τις αμβλώσεις «μολονότι η αξιοπρέπεια συνιστά ενδεχομένως μια συνταγματικά προστατευόμενη αρχή δεν θεωρείται ωστόσο απαραβίαστη ή υπέρτατη».
Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατώνται καθημερινά όσο επιτείνονται οι διακρίσεις σε βάρος των κοινωνικά και οικονομικά αδύναμων, όσο καθυποτάσσεται η κρατική εξουσία στις πιέσεις του μεγάλου πλούτου και των αγορών, όπως γράφει και η τέως πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου, Αλίκη Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου.
Παρά τις μεγαλόστομες διακηρύξεις και την αποτύπωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε διεθνή κείμενα και Συντάγματα παραμένει αναμφισβήτητο γεγονός αυτό που γράφει ο Gabriel Marcel «ότι η ανθρώπινη ζωή ποτέ δεν είχε αντιμετωπιστεί σε τόσο ευρεία κλίμακα ως ευτελές και αναλώσιμο αγαθό όσο στην εποχή μας».
Λαοί και ήπειροι ζουν στην ακραία φτώχεια, χωρίς τροφή, χωρίς νερό και φαγητό. Ανήλικα παιδιά αναγκάζονται να εργάζονται μέχρις εξαντλήσεως σε βιομηχανίες από την πιο μικρή τους ηλικία για λίγα δολάρια την ημέρα στερούμενα της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Εκατομμύρια άνθρωποι στις ανεπτυγμένες χώρες πεθαίνουν στους δρόμους αβοήθητοι χωρίς καμία υγειονομική περίθαλψη, την ίδια στιγμή που μια χούφτα δισεκατομμυριούχων συγκεντρώνει στα χέρια της τον παγκόσμιο πλούτο.
Όπλα μαζικής καταστροφής συνθλίβουν αμάχους. Τεράστιες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και επενδυτικά σχέδια καταστρέφουν το περιβάλλον.
Και για να θυμηθούμε λίγο τον Ιωάννη Μανωλεδάκη : «Για τον άστεγο το άσυλο της κατοικίας δεν έχει περιεχόμενο. Ούτε για τον προλετάριο το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Γι’ αυτόν που ανήκει σε θρησκευτική μειονότητα σε μια κοινωνία με επικρατούσα θρησκεία, η θρησκευτική ελευθερία ως ατομικό δικαίωμα αποτελεί περισσότερο κοινωνικό στίγμα και λιγότερο προσωπική ελευθερία. Στον αναλφάβητο η ελευθερία έκφρασης γνώμης και η ελευθερία πληροφόρησης προκαλούν μάλλον συναισθήματα μειονεξίας».
Ορθά νομίζω ειπώθηκε ότι το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που χειρίζονται οι κυβερνήσεις είναι το καλύτερο παράδειγμα λαθροθήρα που μετατράπηκε σε θηροφύλακα. Πολλοί μιλούν για την «μαγεία της βιομηχανίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», τον ρόλο ορισμένων ανθρωπιστικών οργανώσεων που συμβάλουν στην διαμόρφωση της διεθνούς κοινής γνώμης και προετοιμάζουν το έδαφος για μια στρατιωτική επέμβαση με την κατάλληλη επιλογή του χρόνου και του τόπου παρουσίασης μιας αλήθειας η οποία θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ισχυρών.
Παραπέμπω και πάλι στον Ιωάννη Μανωλεδάκη «Όποια εξουσία επαγγέλλεται την απόλαυση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στους υπηκόους της χωρίς να τους εξασφαλίζει στοιχειώδη κοινωνική ισότητα, μάλλον τους εμπαίζει. Ο αγώνας για ελευθερία και ανθρώπινα δικαιώματα δεν σταματά. Αλλά δεν έχει νόημα χωρίς παράλληλο αγώνα για κοινωνική ισότητα, που είναι ένα πραγματικό μέγεθος, σε αντίθεση με τη νομική ισότητα, που αποτελεί απλό ιδεολόγημα της εξουσίας».
Αποτελεί τελικά η διεθνής και συνταγματική αναγνώριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων ένα ευχολόγιο ή όπως ειπώθηκε από κάποιον αμερικανό εκπρόσωπο στα Ηνωμένα Έθνη, είναι απλά ένα «γράμμα στον Άη Βασίλη»; Υπάρχει κάποια πρακτική χρησιμότητα στον μεγάλο αυτόν κατάλογο και αν ναι πως μπορεί να αξιοποιηθεί θετικά; Όπως ειπώθηκε και αρχικά η αποτύπωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε διεθνείς συμβάσεις συνιστά μία σημαντική πρόοδο.
Ακόμα και ως βούληση προθέσεων έχει ιδιαίτερη αξία. Αποτελεί αναμφισβήτητα ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στα χέρια ιδίως των ερμηνευτών του νόμου, των δικαστικών λειτουργών. Αρχικά διότι η επιβολή των κυρώσεων που εγγυώνται την αποτελεσματική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βρίσκεται στα χέρια της δικαστικής λειτουργίας.
Κατά δεύτερο εναπόκειται στους ερμηνευτές του δικαίου μια περαιτέρω βελτίωση της νομολογίας ως ένα είδος παγκόσμιας διαδικασίας εκπολιτισμού και εξανθρωπισμού της. «Όσο υπάρχει ενεργός δικαστική εξουσία, τόσο η ιδέα της αξιοπρέπειας όσο και η προσέγγιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων γενικότερα προσλαμβάνουν ρόλο γενικών αρχών του δικαίου οι οποίες διαφέρουν από τους ενσωματωμένους στο θετικό δίκαιο κανόνες» (Βασίλειος Τσεβρένης, Ανθρώπινη αξιοπρέπεια, σελ. 251).
Τέλος, μένει αποκλειστικά έργο των λαών η συνεχής και αγωνιστική διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους απέναντι στην εξουσία. Η διαρκής επαγρύπνηση ώστε οι πολιτικοί αγώνες και οι διεκδικήσεις να μην μετατραπούν σε ανούσιες ακαδημαϊκές διαμάχες. Οι διακηρύξεις των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι ένα παγκόσμιο κεκτημένο, μια αφετηρία διεκδικήσεων και αδιάκοπων αγώνων.
* Ο Χρ. Σεβαστίδης είναι Πρόεδρος της Ένωσης Δικαστών Εισαγγελέων
* Εισήγηση για την έναρξη του Συνεδρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα